سعید نفیسی در ۱۸ خرداد ۱۲۷۴ در کرمان به دنیا آمد. او فرزند میرزا علی‌اکبر ناظم‌الاطبا و از نوادگان حکیم نفیس بن عوض کرمانی، طبیب مشهور سده نهم هجری، بود و در خانواده‌ای با ریشه‌های عمیق در دانش و فرهنگ بزرگ شد. این پیشینه خانوادگی موجب شکل‌گیری علاقه او به علوم و ادبیات شد و از سنین نوجوانی به نوشتن پرداخت. برادرانش، علی‌اصغر نفیسی (مودب‌الدوله) و حبیب نفیسی، نیز در عرصه‌های فرهنگی و علمی شناخته‌شده بودند و به‌طور مستقیم بر شکل‌گیری شخصیت فکری او تأثیر گذاشتند.
نفیسی در طول بیش از شش دهه فعالیت مستمر، به یکی از پرکارترین نویسندگان و پژوهشگران ایران تبدیل شد. سبک نوشتاری او ترکیبی از دقت تاریخی، سادگی و روانی نثر و نگاه صمیمی به چهره‌های فرهنگی و سیاسی بود که آثارش را برای پژوهشگران و عموم مردم جذاب می‌ساخت. او با استفاده از مشاهدات شخصی و تجربیات عینی، به تحلیل شخصیت‌های برجسته ایرانی در زمینه‌های ادب، سیاست و فرهنگ پرداخته و تصویری چندبعدی از زندگی و زمانه آنان ارائه کرده است.
آثار نفیسی شامل تاریخ، ادبیات، زندگی‌نامه و نقد اجتماعی و فرهنگی هستند. از مهم‌ترین آثار او می‌توان به «تاریخ اجتماعی ایران»، «تاریخ نظم و نثر در ایران»، «زندگی مولانا جلال‌الدین محمد بلخی»، «حکایت‌های ایرانی»، «تاریخ ادبیات ایران»، «احوال و اشعار رودکی»، «فرهنگ لغات و تعبیرات دیوان ناصر خسرو»، «سرگذشت ادبیات معاصر ایران»، «تاریخ خاندان‌های بزرگ ایرانی» و «خاطرات سیاسی و ادبی» اشاره کرد. این مجموعه نه‌تنها پژوهشی مستند از تاریخ و ادب ایران ارائه می‌دهد، بلکه تصویری روشن از ذهن و زمانه او و جایگاه نفیسی به‌عنوان شاهدی معتبر و ادیبی مؤثر بر تحولات صد سال اخیر ایران فراهم می‌آورد.
نفیسی در مقالات و خاطرات خود با دقت روان‌شناسانه و جامعه‌شناسانه به تحلیل شخصیت‌ها پرداخته و لحظات حساس سیاسی و فرهنگی را به شیوه‌ای جذاب و ملموس روایت کرده است. او در توضیح انگیزه نگارش خاطراتش بیان کرده که این آثار به درخواست دوستان و برای ثبت تجربیات شخصی با شخصیت‌های برجسته ایرانی نوشته شده است. این نگاه واقع‌بینانه و مستند، آثار او را به منبعی بی‌نظیر در شناخت تاریخ، ادب و فرهنگ ایران تبدیل کرده است.
امروز سالگرد درگذشت سعید نفیسی است و به همین مناسبت با علیرضا اعتصام، که کتاب «به روایت سعید نفیسی» شامل خاطرات ادبی، سیاسی و جوانی نفیسی را گردآوری و منتشر کرده، گفت‌وگو شده است. اعتصام درباره چرایی نگارش این کتاب اظهار داشت که این کار در ابتدا بر اساس پیشنهاد یکی از دوستان مطبوعاتی آغاز شد، اما به مرور به ضرورتی پژوهشی تبدیل گشت تا پژوهشگران تاریخ معاصر بتوانند فضای اواخر قاجار و اوایل پهلوی را از خلال خاطرات یکی از مهم‌ترین شاهدان آن دوران، یعنی سعید نفیسی، بهتر بشناسند.
وی درباره شخصیت نفیسی افزود که او چهره‌ای اجتماعی، فعال و پیگیر بود و در محافل علمی، ادبی، فرهنگی و سیاسی حضور مداوم داشت و در بسیاری از این عرصه‌ها نقش مؤثری ایفا می‌کرد. اعتصام تأکید کرد که نمی‌توان نفیسی را صرفاً در قالب یک عنوان محدود کرد؛ او هم نویسنده بود، هم پژوهشگر و هم منتقد و در هر سه حوزه حضوری جدی و پیوسته داشت. همین گستردگی دامنه فعالیت‌ها سبب شده که آثار و نقش او در مقایسه با بسیاری از هم‌عصرانش برجسته‌تر باشد.
وی درباره ویژگی نثر نفیسی گفت که نثر او ساده، بی‌تکلف، صریح و دور از پیچیدگی است و خواننده را به‌سرعت با روایت همراه می‌کند. اعتصام در ادامه درباره نقش نفیسی در تثبیت مطالعات ادبی مدرن در ایران توضیح داد که هرچند نفیسی یکی از چهره‌های مؤثر این جریان بوده، اما این روند حاصل تلاش جمعی بزرگان آن دوره است.
در خصوص نسبت سنت‌گرایی و تجدد در آثار نفیسی، اعتصام بیان کرد که هیچ تضادی میان این دو در کار او دیده نمی‌شود؛ نفیسی هر دو را به‌خوبی می‌شناخت و با آن‌ها زندگی می‌کرد. هرچند ریشه‌های فکری و ادبی‌اش در سنت بود، اما به تجدد گرایش بیشتری داشت. او همچنین به روابط گسترده نفیسی با دیگر چهره‌های ادبی زمانه‌اش اشاره کرد و نمونه همکاری او با ملک‌الشعرا بهار، فروزانفر، قریب و یاسمی در “دستور زبان فارسی پنج استاد” را شاهدی روشن بر این ارتباط دانست.
اعتصام جایگاه نفیسی را در تاریخ‌نگاری ادبی ایران «انکارناپذیر» دانست و افزود که او از پرکارترین نویسندگان دهه‌های ۲۰، ۳۰ و ۴۰ به‌شمار می‌رود. درباره اینکه آیا می‌توان اثری را نماینده کامل سبک و اندیشه نفیسی دانست، گفت که نمی‌توان تنها یک اثر را نماینده کامل سبک و اندیشه نفیسی دانست، چراکه او در هر حوزه با زبانی متناسب با همان موضوع می‌نوشت و سبک واحدی را بر همه نوشته‌ها تحمیل نمی‌کرد.
اعتصام در پایان با لحنی اندوهگین اشاره کرد که اگر سعید نفیسی امروز در میان ما بود، از وضعیت ادبیات معاصر ایران اندوهگین می‌شد و شاید می‌گریست. این سخنان نشان‌دهنده دغدغه او نسبت به آینده ادبیات و پژوهش اصیل در روزگار کنونی است.
نظرات کاربران