«ناسخ‌التواریخ» اثر محمدتقی سپهر، معروف به لسان‌الملک (۱۲۱۶–۱۲۹۷ ه ق)، یکی از مهم‌ترین آثار دوران قاجاریه محسوب می‌شود. سپهر، که از برجسته‌ترین ادیبان و مورخان این دوره است، در ابتدا قصد داشت یک دوره تاریخ عمومی جهان را تألیف کند، اما در حین نگارش کتاب دوم، به تاریخ اسلام روی آورد.
مجلدات «ناسخ‌التواریخ» به شرح زیر است:
کتاب اول شامل دو مجلد است: «از هبوط آدم تا میلاد مسیح» و «از میلاد مسیح تا هجرت پیامبر اکرم (ص)».
کتاب دوم از هجرت پیامبر به بعد، شامل شش مجلد است:
مجلد اول به تاریخ و سیره حضرت محمد (ص) از سال اول هجرت تا سال یازدهم هجرت می‌پردازد و با ذکر اوصاف آن حضرت به پایان می‌رسد.
مجلد دوم تاریخ خلفا را شامل می‌شود و به شرح خلافت سه تن از خلفای راشدین و شرح حال صحابه و وقایع مشهور عرب می‌پردازد.
مجلد سوم به شرح حال امام علی بن ابی طالب (ع) اختصاص دارد.
مجلد چهارم به شرح حال حضرت فاطمه (س) می‌پردازد.
مجلد پنجم به شرح حال امام حسن (ع) و مجلد ششم به شرح حال امام حسین (ع) اختصاص یافته است.
محمدتقی سپهر از خاندان سپهر کاشانی بود که به دربار قاجار راه یافت و به دلیل مهارتش در نویسندگی و تاریخ‌نگاری، لقب لسان‌الملک را از ناصرالدین‌شاه دریافت کرد. نثر ادیبانه او که شامل صنایع ادبی، استعاره‌ها و تشبیه‌های شاعرانه است، باعث شده که «ناسخ‌التواریخ» علاوه بر ارزش تاریخی، دارای ارزش ادبی نیز باشد.
سپهر با وفاداری به دربار، تاریخ را در خدمت مشروعیت‌بخشی به سلطنت قاجار می‌دید و در بخش‌های مربوط به ایران، نگاهی جانبدارانه داشت. او در تدوین این اثر از منابع متعدد عربی و فارسی بهره گرفت، از جمله تاریخ طبری و سیره ابن هشام. جایگاه اجتماعی او به عنوان مورخ رسمی دربار موجب شد که نوشته‌هایش در مجالس رسمی و فرهنگی خوانده شوند.
علاوه بر «ناسخ‌التواریخ»، سپهر تألیفات دیگری نیز در حوزه تاریخ و ادبیات دارد، اما شهرت و اعتبار او عمدتاً به همین اثر بازمی‌گردد. مجلد سیره پیامبر (ص) به عنوان مهم‌ترین و پرمراجعه‌ترین قسمت‌های «ناسخ‌التواریخ» شناخته می‌شود، زیرا برای نخستین بار سیره نبوی با نثری ادیبانه و ساختاری منظم به زبان فارسی و در قالب تاریخ عمومی عرضه شده است.
این اثر برخلاف متون عربی که عمدتاً برای علما نوشته شده بودند، برای مخاطب عام فارسی‌زبان تنظیم شده و همین ویژگی سبب رواج گسترده آن در میان مردم ایران شده است. هرچند نگاه مؤلف گاه جانبدارانه و روایت‌هایش گاه افسانه‌ای‌اند، اما ارزش ادبی و تاریخی «ناسخ‌التواریخ» انکارناپذیر است.
چاپ منقح این اثر در دهه‌های اخیر با کوشش و تصحیح جمشید کیان‌فر توسط انتشارات اساطیر منتشر شده است.
بخشی از جلد چهارم «زندگانی پیامبر (ص)» به شرح زیر است:
تعریف رسول خدا از علامت اسلام و صفات مسلمین برای شمعون بن لاوی: «علامت اسلام: ایمان و علم و عمل است.» شمعون پرسید: «علامت این هر سه چیست؟» رسول خدا فرمود: «علامت ایمان چهار چیز است: اقرار به وحدانیت خدا، ایمان به کتب خدا، ایمان به پیغمبران خدا. علامت علم نیز چهار است: علم به خدا، علم به محبت خدا، علم به امانت خدا و حفظ آن تا هنگام ادای آن. عمل نیز چهار است: نماز، روزه، زکوه و اخلاص.»
نظرات کاربران